Loluwari Média (Dili) – Dezafiu utilizasaun plataforma dijitalizasaun iha era modernu no risku ne’ebé fo ameasa ba utilizasaun rede internet ne’ebé presiza lei sibernetika atu fo seguransa ba rede internet atu proteze direitu no prevene krime Sibernétika.
Daudaun ne’e, Timor-Leste sei halo hela progrésu ba infra-estrutura digital, no iha tempu Nónu governu Konstitusionál liuhusi Ministeriu Justisa iha hanoin atu dezenvolve Lei Sibernétika, ida ne’ebé fo seguransa ba rede internet, atu proteje direitu digital, no prevene krime sibernétika.
Lei ne’e sei ajuda hodi evita ameasa sibernétika, no garante integridade dadus, no promove konfiansa iha sistema digital. Ho lei ne’e bele fo garantia ba seguransa individu, negósiu, no institusaun governu iha ambiente digital ne’ebé sei kontinua dezenvolve no inovasaun teknológika.

Hodi kria lei ida ne’ebé efikás, Timor-Leste bele refere ba padraun internasionál. General Data Protection Regulation (GDPR) fó fundamentu forte ba privasidade no konfidensialidade dadus, atu assegura protesaun informasaun pessoal no finansial.
Tanba ne’e, Cybersecurity and Infrastructure Security Agency (CISA) husi Estadu Unidus bele fó orientasaun ba protesaun infra-estrutura kritiku nasionál.
(Supangkat et al, 2025) Digital identity implementation roadmap. Husi perspetiva seguransa sibernétika, Timor-Leste bele uza National Institute of Standards and Technology (NIST) Cybersecurity Framework (CSF) no NIST Special Publication 800-30 atu estrutura metodologia ba avalia risku, kontrolu seguransa sibernétika, no juridisaun iha espasu sibernétika.
(The NIST Cybersecurity Framework (CSF) 2.0, 2024) Steps for creating and using a CSF Organizational Profile

Hodi halo transasaun finansial ne’ebé seguru, Payment Card Industry Data Security Standard (PCI DSS) bele fo regulamentu ba banku digital, fintech, no sistema pagamentu eletróniku, atu prevene fraude finansial. Ne’ebe importante mós maka kontratu eletróniku, asina eletróniku, no asina digital, atu fó konfiansa ba negósiu digital.
Source: https://www.pcisecuritystandards.org Iha IT Governance, COBIT (Control Objectives for Information and Related Technologies) bele hatún modelu governansa atu aumenta seguransa organizasaun. Mapeamentu CSF & COBIT sei ajuda Timor-Leste ba seguransa cibernétika ho objetivu negósiu no rezolve problema risku.
COBIT Components of a Governance System. Hili padraun internasionál sira ne’e, Timor-Leste sei kria Lei Sibernétika ho diak atu hala’o regulamentu krime sibernétika, aumenta konfiansa digital, promove seguransa, no inovasaun iha mundu digital.
Jornalista : Chay Risky